هزاران سال است که ایران، آذربایجان، افغانستان، تاجیکستان، ترکیه و کردستان عراق شب یلدا را جشن می گیرند، زمستان را جشن می گیرند و طولانی ترین شب سال را در کنار دوستان و اقوام می گذرانند. اما چرا یلدا را طولانی ترین شب سال و آغاز زمستان می دانند؟
بیایید از اینجا شروع کنیم: فرض کنید زمین ساکن است و ما مرکز جهان هستیم (البته همه ما می دانیم که اینطور نیست!) به آسمان بالای سر خود نگاه کنید، کره ای را خواهید دید که در آن هنوز چند ستاره وجود دارد. در آسمان پر از چراغ های شهر و آنها در طول زمان و چشم انداز ما می رود به این سیاره. این نجوم در نجوم به «کره آسمانی» معروف است و حرکت تمام اجرام آسمانی روی آن را توضیح می دهیم.
کره کیهانی مانند یک توپ بزرگ با شعاع بی نهایت و در مرکز زمین است و دارای همان قطب شمال و جنوب زمین در خط استوا است و موقعیت ستاره روی آن را می توان با ابعاد و روندهای مطابقت آن تعیین کرد. طول و عرض جغرافیایی ما روی زمین
در این فرضیه ما ساکن هستیم و خورشید در مدار ما می چرخد. در این دستگاه به مدار خورشید «زودیاک» می گویند که این مدار را در 365 روز کامل می کند. از سوی دیگر، می دانیم که محور زمین 23.4 درجه از صفحه منظومه شمسی منحرف می شود. در این دستگاه تعریف می کنیم که مدار خورشید 23.4 درجه از زمین منحرف می شود.
حال اگر برای کره سماوی یک استوا در نظر بگیریم، مدار خورشید این محور را در دو نقطه قطع می کند. در این دو نقطه طول روز و شب برابر است که آن را اعتدال می نامیم. وقتی خورشید به این نقطه می رسد، اعتدال بهار یا نوروز و پاییز رخ می دهد.
پس از نوروز خورشید در مدار خود حرکت می کند و در آسمان طلوع می کند و به بالاترین نقطه در مدار خود می رسد. اینجا انقلاب تابستانی است. خرداد در 31 و 1 تیرماه در این نقطه قرار دارد و در ایران باستان این روز را که طولانی ترین روز سال است به نام تیرگان جشن می گرفتند.
پس از آن خورشید غروب می کند و به اعتدال پاییزی می رود و دوباره روز و شب در زمین برابر است. اکنون خورشید دوباره در آسمان غروب می کند تا به پایین ترین نقطه در مدار خود که به انقلاب زمستانی معروف است برسد. اینجا که بلندترین شب سال است در ایران باستان به شب یلدا یا شب چله معروف بوده است.
اما دلیل این تفاوت روز و شب چیست؟ اگر جسمی را با سرعت ثابت روی یک کره حرکت دهید، هر چه مسیر آن طولانی تر باشد، طول می کشد تا به انتهای مسیر خود برسد و بالعکس. هر چه مسیر یک شی کوتاهتر باشد، زمان کمتری طول می کشد تا جسم به انتهای مسیر خود برسد.
گفتیم آسمان کره ای است که در مرکز آن قرار داریم و روی آن پدیده های آسمانی می بینیم و خورشید در مدار تقریبی خود بر روی این کره با سرعت ثابتی در حال حرکت است. هنگامی که خورشید به بالاترین مدار خود یعنی یونیزاسیون تابستان می رسد، در چشم ما در آسمان طلوع می کند و در واقع مسیر آن در آسمان طولانی است و بالعکس. هنگامی که به مدار خود می رسد، از نظر ما در آسمان بسیار پایین تر از تابستان و مسیر خود فرود می آید، یعنی از طلوع تا غروب خورشید بسیار کوتاه تر است. به همین دلیل بین روز و شب تفاوت وجود دارد.
این در نقاط مختلف جهان متفاوت است و دلیل این امر تغییر دید آسمان از دیدگاه ما است. مثلاً در نیمکره جنوبی برعکس این اتفاق می افتد. در نیمکره جنوبی امشب کوتاه ترین شب سال و طولانی ترین روز سال، اولین روز تابستان است.
البته در نظر داشته باشید که تمام استدلال هایی که ارائه شده است، فقط فرضیاتی است که قبلاً برای توجیه پدیده های نجوم مطرح شده بود و اکنون با پیشرفت علم و فناوری می دانیم که هیچ یک از آنها صحت ندارد. با این حال، از آنجایی که کار با این دستگاه آسان است، ستاره شناسان همچنان از آن برای یافتن اجرام فضایی استفاده می کنند.
یلداتون مبارک.